Hoạt động trải nghiệm ở tiểu học là bắt buộc theo quy định chương trình giáo dục phổ thông tổng thể. Trong đó, học sinh trải nghiệm thực tiễn đời sống gia đình, xã hội và nhà trường, tham gia hoạt động hướng nghiệp và phục vụ cộng đồng theo sự hướng dẫn, tổ chức của nhà giáo dục.
Vậy quy định cụ thể quy trình thiết kế hoạt động trải nghiệm ở tiểu học là như thế nào? The Dewey Schools sẽ cùng tìm hiểu đáp án cho câu hỏi này trong nội dung dưới đây.
Hướng dẫn quy trình thiết kế hoạt động trải nghiệm ở tiểu học
Hoạt động trải nghiệm của học sinh tiểu học được quy định trong chương trình giáo dục phổ thông tổng thể công bố tháng 7/2017. Hoạt động trải nghiệm cấp tiểu học là hoạt động bắt buộc, học sinh dựa trên sự tổng hợp kiến thức, kỹ năng trong nhiều lĩnh vực để thực hiện trải nghiệm dưới sự hướng dẫn, hỗ trợ và tổ chức của nhà giáo dục. Trong đó học sinh vừa là người tham gia, vừa là người thiết kế và tổ chức hoạt động cho chính mình bằng trải nghiệm của bản thân.
Thông qua các hoạt động trải nghiệm trả tự khám phá, điều chỉnh cách tổ chức hoạt động, cuộc sống để học tập, làm việc, sinh hoạt có trách nhiệm và kế hoạch. Từ đó học sinh bắt đầu phát hiện, xác định được sở trường, năng lực và chuẩn bị một số năng lực cơ bản cần thiết của người lao động tương lai, người công dân có trách nhiệm.
Hoạt động giáo dục trải nghiệm ở cấp tiểu học là:
- Giáo dục trải nghiệm trong trường tiểu học có vai trò, vị trí là hoạt động giáo dục bắt buộc tương tự các môn học khác
- Giáo dục trải nghiệm là con đường để hình thành phẩm chất năng lực cho học sinh dựa trên sự huy động kiến thức, kỹ năng từ nhiều lĩnh vực khác nhau của giáo dục
- Mục tiêu cơ bản của hoạt động trải nghiệm là để học sinh trải nghiệm thực tiễn đời sống của gia đình, nhà trường, xã hội, tham gia hoạt động phục vụ cộng đồng và hướng nghiệp
- Quan điểm tổ chức hoạt động trải nghiệm xuất phát từ quan điểm dạy học thông qua hoạt động và bằng hoạt động, học sinh phải được trải nghiệm những điều đã được học trong nhà trường.
Để thiết kế hoạt động trải nghiệm của học sinh tiểu học đạt hiệu quả, người thiết kế cần chú ý một số nguyên tắc sau:
- Thiết kế hoạt động trải nghiệm căn cứ vào vai trò, vị trí, nhiệm vụ, tính chất của hoạt động trải nghiệm
- Thiết kế hoạt động trải nghiệm cần căn cứ vào mục đích, hình thức, nội dung, phương pháp và nguyên tắc tổ chức hoạt động trải nghiệm
- Thiết kế hoạt động trải nghiệm cần căn cứ vào bản chất hoạt động tâm lý của học sinh, để hình thành động cơ, mục đích, nhiệm vụ, phương tiện hoạt động học tập.
- Thiết kế hoạt động rõ ràng, mỗi hoạt động phải giải quyết trọn vẹn vấn đề nào đó theo yêu cầu đặt ra. Chúng ta có thể lồng ghép nhưng phải tường minh, hình thành được năng lực mới cho học sinh vì hoạt động nào cũng phải có động cơ, hành động với mục đích, thao tác nào và cũng phải có phương tiện.
Bước 1: Nghiên cứu mục tiêu và nội dung hoạt động trải nghiệm
Nghiên cứu mục tiêu là bước đầu của quy trình thiết kế hoạt động trải nghiệm ở tiểu học
Giáo viên tiến hành nghiên cứu, tìm hiểu mục tiêu, nội dung dạy học trải nghiệm đã được quy trình trong chương trình tiểu học. Xác định rõ kiến thức, kỹ năng, năng lực, phẩm chất cần hình thành cho học sinh. Từ đó lên ý tưởng thiết kế, đặt tên hoặc chủ đề cho hoạt động trải nghiệm tương ứng với nội dung dạy học. Cụ thể:
Mục tiêu của hoạt động trải nghiệm ở tiểu học
Xác định mục tiêu trong quy trình thiết kế hoạt động trải nghiệm ở tiểu học nhằm hình thành phẩm chất chủ yếu, năng lực chung và một số năng lực thành phần đặc thù. Các năng lực có thể kể đến là năng lực định hướng nghề nghiệp, năng lực thiết kế và tổ chức hoạt động, năng lực thích ứng với những biến động trong cuộc sống, một số kỹ năng sống cần thiết phù hợp khác.
Chương trình giáo dục giúp học sinh hình thành, phát triển 5 phẩm chất chủ yếu là yêu nước, chăm chỉ, trung thực, nhân ái và trách nhiệm. Chương trình các môn học và hoạt động giáo dục góp phần hình thành cho học sinh một số năng lực cốt lõi như năng lực tự chủ tự chủ và tự học, năng lực hợp tác và giao tiếp, năng lực sáng tạo và giải quyết vấn đề.
Bên cạnh đó năng lực chuyên môn được hình thành và phát triển thông qua một số hoạt động giáo dục nhất định và một số môn học là năng lực tính toán, năng lực ngôn ngữ, tìm hiểu tự nhiên và xã hội, tin học, công nghệ, thể chất, thẩm mỹ. Chương trình giáo dục còn góp phần phát hiện, bồi dưỡng năng khiếu (năng lực đặc biệt) của học sinh.
Nội dung hoạt động trải nghiệm ở tiểu học
Nội dung hoạt động trải nghiệm ở tiểu học xoay quanh các mối quan hệ giữa học sinh với chính bản thân, giữa học sinh với người khác, học sinh với cộng đồng và xã hội, học sinh với nghề nghiệp và học sinh với môi trường. Nội dung này được triển khai thông qua 4 nhóm hoạt động chính là hoạt động phát triển cá nhân, hoạt động xã hội, hoạt động lao động và phục vụ cộng đồng.
Nội dung hoạt động trải nghiệm tiểu học được chia thành 2 giai đoạn là giai đoạn giáo dục cơ bản và giai đoạn giáo dục định hướng nghề nghiệp:
- Giai đoạn hoạt động giáo dục cơ bản: Giai đoạn giáo dục này để hình thành các kỹ năng sống, phẩm chất, thói quen… thông qua quá trình sinh hoạt tập thể, tham gia các dự án học tập, câu lạc bộ, hoạt động thiện nguyện, hoạt động xã hội, lao động… Nội dung hoạt động tập trung nhiều vào các hoạt động phát triển bản thân, kỹ năng quan hệ với bạn bè và giáo viên, kỹ năng sống, kỹ năng quan hệ với những người thân trong gia đình. Bên cạnh đó học sinh cũng được tổ chức thực hiện một số nghề gần gũi với các em.
- Giai đoạn giáo dục định hướng nghề nghiệp: Trong giai đoạn thứ 2, mỗi học sinh bắt đầu xác định được năng lực, sở trường và chuẩn bị một số năng lực cơ bản của người lao động trong tương lai, người công dân có trách nhiệm.
Nội dung giáo dục tiểu học theo quy định của chương trình giáo dục phổ thông tổng thể bao gồm 11 môn học và hoạt động giáo dục bắt buộc, trong đó tất cả các lớp của cấp học đều có môn học Toán, Tiếng Việt, Đạo đức, Nghệ thuật (Âm nhạc, Mĩ thuật), Giáo dục thể chất và Hoạt động trải nghiệm. Cụ thể:
- Nội dung chương trình lớp 1 và lớp 2 bao gồm: Toán, Tiếng Việt, Đạo đức,Nghệ thuật (Âm nhạc, Mĩ thuật), Tự nhiên và Xã hội, Giáo dục thể chất, Hoạt động trải nghiệm và 2 môn học tự chọn: Ngoại ngữ 1, Tiếng dân tộc thiểu số
- Nội dung chương trình lớp 3: Toán, Tiếng Việt, Đạo đức, Ngoại ngữ 1, Nghệ thuật (Âm nhạc, Mĩ thuật), Giáo dục thể chất, Tự nhiên và Xã hội, Tin học và Công nghệ, Hoạt động trải nghiệm.
- Nội dung chương trình lớp 4 và lớp 5: Toán, Tiếng Việt, Đạo đức, Lịch sử và Địa lí, Nghệ thuật (Âm nhạc, Mĩ thuật), Khoa học, Ngoại ngữ 1, Giáo dục thể chất, Tin học và Công nghệ, Hoạt động trải nghiệm.
Quy trình thiết kế hoạt động trải nghiệm ở tiểu học cần xác định nội dung của chương trình
Mục đích của bước tìm hiểu, nghiên cứu mục tiêu, nội dung dạy học trải nghiệm là để giáo viên có ý tưởng thiết kế, đặt tên hoặc chủ đề cho hoạt động trải nghiệm tương ứng với nội dung dạy học.
Ví dụ: Môn Toán lớp 4 (Ban hành kèm theo Thông tư số 32/2018/TT-BGDĐT của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo ngày 26/ 12/ 2018)
- Hoạt động 1: Thực hành ứng dụng các kiến thức toán học vào thực tiễn và các chủ đề liên môn
Ví dụ: Thực hành các hoạt động liên quan đến đo lường, tính toán, ước lượng như ước lượng, tính toán diện tích, chu vi góc của một số hình phẳng trong thực tế liên quan đến các hình phẳng đã học; xác định năm, thế kỷ đánh dấu sự ra đời của một số sự kiện văn hóa – xã hội, lịch sử, phát minh khoa học; tính toán ước lượng về dung tích, khối lượng…
Nội dung, yêu cầu cần đạt: Thực hành thu thập, phân tích, biểu diễn các số liệu thống kê (thông qua một số tình huống đơn giản gắn với vấn đề phát triển kinh tế, xã hội hay có tính toàn cầu như giáo dục tài chính, biến đổi khí hậu, biên giới, phát triển bền vững…) và thực hành mua bán, trao đổi tiền tệ.
- Hoạt động 2: Tổ chức các hoạt động ngoài giờ học chính khóa liên quan đến ôn tập, củng cố kiến thức, giải quyết vấn đề phát sinh trong tình huống thực tiễn có liên quan đến toán học. Ví dụ: Tổ chức các trò chơi hay hoạt động liên quan đến mua bán, trao đổi hàng hóa; tung đồng xu, xúc xắc; lắp ghép, xếp hình…
- Hoạt động 3: Tổ chức giao lưu với học sinh có năng khiếu toán trong và ngoài trường (nếu nhà trường có điều kiện thực hiện)
Cần xác định rõ mục tiêu hình thành năng lực, phẩm chất cho học sinh trong mỗi bài học, tiết học. Xác định rõ mục tiêu trọng tâm theo yêu cầu cần đạt trong chương trình. Từ đó xác định rõ tình huống hoạt động trải nghiệm để phân loại các dạng hoạt động thuộc loại hình khám phá, hình thành kỹ năng, kỹ xảo, năng lực, phẩm chất gì cho học sinh.
Ví dụ: Sau khi học sinh học xong công thức tính diện tích hình chữ nhật, giáo viên cho học sinh trải nghiệm khái niệm tính diện tích mặt bàn. Từ đó thiết kế trò chơi thú vị “Ai nhanh, ai giỏi” xếp kẹo vào mâm có hình chữ nhật hoặc hình vuông/ hình tròn
Cha mẹ quan tâm: Danh sách 33 trường cấp 1 ở Hà Nội đào tạo trẻ tốt nhất
Bước 2: Phân tích nguồn gốc phẩm chất và năng lực cần có ở học sinh
Xác định nguồn gốc phẩm chất, năng lực cần hình thành ở người học bằng cách trả lời các câu hỏi như tại sao, ở đâu tạo thành năng lực, phẩm chất đó? Đây là căn cứ khóa học quan trọng trong quy trình thiết kế hoạt động trải nghiệm ở tiểu học để phát triển bước tiếp theo là phân giải khái niệm làm nên phẩm chất, năng lực cho học sinh.
Chúng ta gọi chung khái niệm làm nên năng lực, phẩm chất cho học sinh là khái niệm. Khái niệm này bao gồm 2 hình thái là hình thái vật chất và hình thái logic tồn tại.
- Hình thái vật chất bao gồm các hiện tượng, sự kiện khách quan… gọi là vật liệu. Khái niệm (hình thành năng lực, phẩm chất) chỉ có 1 nhưng có rất nhiều vật liệu. Ví dụ: Khái niệm “năng lực ngôn ngữ” là duy nhất nhưng ví dụ về năng lực ngôn ngữ cụ thể có nhiều như năng lực viết, năng lực nói…
- Hình thái logic tồn tại: Hình thái logic tồn tại bao gồm nhiều thuộc tính, bản chất, tính chất… dùng để phân biệt giữa các khái niệm. Ví dụ: khái niệm ngôn ngữ khác với năng lực thể chất, năng lực tính toán
Hình thái logic tồn tại là duy nhất và thuần khiết, từ hình thái phát hiện ra nguồn gốc sinh thành ra nó. Ví dụ: Khái niệm năng lực ngôn ngữ của con người là tập hợp của các kỹ năng nghe, nói, đọc, viết cùng kỹ năng sử dụng ngôn ngữ liên hệ, tác động qua lại với nhau
Phân tích nguồn gốc phẩm chất và năng lực cần có ở học sinh
Bước 3: Phân tích khái niệm làm nên phẩm chất và năng lực
Trong quy trình thiết kế hoạt động trải nghiệm ở tiểu học, căn cứ vào logic tồn tại của khái niệm năng lực, phẩm chất giáo viên phân giải khái niệm ra thành các yếu tố cấu thành một cách tường minh, không được nhầm lẫn.
Ví dụ: Phân giải khái niệm lòng yêu nước sẽ bao hàm cả lòng yêu quê hương, yêu con người, yêu truyền thống và văn hóa dân tộc, yêu gia đình, yêu bạn bè…
Để phân tích khái niệm giáo viên cần đưa ra khái niệm đã có trong nhận thức ra ngoài và phân giải thành các yếu tố cấu thành. Để phân giải hiệu quả nên nắm chắc nội hàm và ngoại diên và không được nhầm lẫn khái niệm.
Bước 4: Tuyến tính hóa cấu trúc logic của khái niệm
Tuyến tính hóa cấu trúc logic của khái niệm làm nên năng lực, phẩm chất tường minh hóa thành các việc làm cụ thể, tuân theo trật tự tuyến tính về thời gian nghiêm ngặt. Ví dụ: Muốn hình thành năng lực ngôn ngữ thì trước tiên học sinh phải học phát âm, sau đó học chữ viết, nghĩa của từ, ngữ pháp, thực hành nói thành câu, thành đoạn và bài luận…
Bước 5: Mô hình hóa cấu trúc logic của khái niệm
Tiến hành tìm vật liệu sư phạm để tường minh hóa, mô hình hóa cấu trúc logic tồn tại của khái niệm bằng mô hình, sơ đồ, quy tắc, ngôn ngữ công thức. Ở quy trình thiết kế hoạt động trải nghiệm ở tiểu học này, giáo viên mô hình hóa sau khi đã có khái niệm làm nên năng lực, phẩm chất của người học để dễ tổ chức trải nghiệm. Ví dụ: Sử dụng sơ đồ tư duy để mô hình hóa khái niệm.
Giáo viên nên chọn lựa vật liệu điển hình để hình thành khái niệm, nếu không tìm được vật liệu sư phạm để tường minh hóa logic tồn tại của khái niệm thì không nên tổ chức dạy học theo phương pháp này. Ví dụ: Để dạy học sinh nhận dạng hình chữ nhật nên chọn các vật tượng trưng như mặt bảng, quyển sách, tấm bìa báo… không nên chọn các vật có thể có nhiều hình dạng sẽ dễ gây nhầm lẫn như mặt bàn.
Bước mô hình hóa cấu trúc logic của khái niệm khá khó khăn nhưng đóng vai trò quan trọng. Cần tìm đúng vật liệu sư phạm, bởi nếu không tìm được để tường minh hóa logic tồn tại của khái niệm thì không thể tổ chức dạy học theo quan điểm hoạt động.
Mô hình hóa cấu trúc logic của khái niệm
Tham khảo: Tổng hợp những nghiên cứu về dạy học trải nghiệm trên thế giới
Bước 6: Thiết kế hoạt động tương thích với cấu trúc
Mỗi hoạt động trải nghiệm là sự trải nghiệm của học sinh đối với một khái niệm làm ra sản phẩm tạo nên năng lực, phẩm chất. Vì vậy ở bước tiếp theo trong quy trình thiết kế hoạt động trải nghiệm ở tiểu học, giáo viên cần căn cứ vào chuẩn năng lực, phẩm chất để thiết kế các hoạt động trải nghiệm đảm bảo tính phù hợp và hiệu quả.
Các bước để tiến hành thiết kế một hoạt động:
- Căn cứ vào cơ sở cấu trúc logic đã được tuyến tính hóa. ứng với mỗi thành phần cấu thành thiết kế hoạt động cụ thể tương thích với cấu trúc và nội dung của khái niệm.
- Tương ứng với mỗi hoạt động – việc làm thiết kế thành 1 hoặc vài thao tác tùy theo cấu trúc logic tuyến tính, đảm bảo không bỏ sót thao tác. Do nếu bỏ sót thao tác nào sẽ chỉ tạo thành sản phẩm lỗi, không tạo thành sản phẩm trải nghiệm.
- Đối với mỗi thao tác phải thiết kế phương tiện đảm bảo tạo ra sản phẩm chắc chắn
Như vậy mỗi việc là sẽ là 1 hành động trải nghiệm tương ứng với một vài thao tác trải nghiệm. Khi người học hoàn thành 1 chuỗi các hoạt động trải nghiệm thì đồng thời phẩm chất, năng lực sẽ được hình thành hoặc mô phỏng trong trí não học sinh.
Lưu ý: Khi thiết kế hoạt động trải nghiệm cần chú ý đảm bảo tính đầy đủ, tính mục đích và tính thực tiễn. Trong đó:
- Tính đầy đủ: Tính đầy đủ là đảm bảo đủ các điều kiện thực hiện xong các hoạt động. Tránh việc thừa hoặc thiếu sẽ làm rối quy trình kỹ thuật và gây lãng phí.
- Tính mục đích: Đối với tính mục đích thì mỗi thao tác, hành động của trải nghiệm phải có mục đích rõ ràng, tạo ra sản phẩm gì.
- Tính thực tiễn: Cần lưu ý thực tiễn hóa vấn đề, nêu và giải quyết vấn đề, phát hiện – tìm tòi, khái quats hóa, phân tích, trừu tượng hóa, kiểm tra và đánh giá kết quả. Từ đó giúp học sinh điều chỉnh nội dung, cách trải nghiệm, phát triển những ý tưởng mới.
Bước 7: Phân bậc hoạt động trải nghiệm
Từ bước này chúng ta chuyển sang giai đoạn tổ chức hoạt động trải nghiệm ở tiểu học. Phân bậc hoạt động trải nghiệm là cơ sở cho việc điều hành hoạt động, giáo viên nên xác định đúng mức độ, yêu cầu người học phải đạt được của mỗi hoạt động.
Căn cứ vào độ khó, độ phức tạp của khái niệm hoặc căn cứ theo trình tự quá trình nhận thức của trẻ, giáo viên tổ chức phân bậc theo nấc thang từ đơn giản đến phức tạp, từ dễ đến khó, từ đơn lẻ đến phức hợp, từ cụ thể đến trừu tượng… Phân bậc hoạt động trải nghiệm giúp giáo viên dễ dàng điều khiển quá trình trải nghiệm của học sinh.
Phân bậc trong quy trình thiết kế hoạt động trải nghiệm ở tiểu học
Bước 8: Lựa chọn phương pháp tổ chức hoạt động trải nghiệm
Mỗi nội dung trải nghiệm đều có liên hệ mật thiết với những hoạt động nhất định, do đó cần lựa chọn và sử dụng các phương tiện, phương pháp và hình thức tổ chức trải nghiệm phù hợp với thiết kế. Phát hiện những hoạt động tiềm tàng trong 1 nội dung là vạch ra con đường để trải nghiệm nội dung đó.
Nếu hoạt động trải nghiệm theo kiểu thông báo, tái hiện, giáo viên đọc, học sinh ghi nhớ, ghi chép thì người học chỉ nắm bắt được mô hình, biểu tượng hoặc phần ngoài của phẩm chất, năng lực. Sản phẩm thu được sau quá trình trải nghiệm là trí thức, kinh nghiệm không có tính khoa học, chính thống, vững chắc.
Sau đó, giáo viên tổ chức hoạt động trải nghiệm cho học sinh theo thiết kế đã phân bậc.
Bước 9: Tổng kết và chốt kết quả trải nghiệm
Mỗi hoạt động trải nghiệm đều có 1 hoặc nhiều mục đích khác nhau nên cần phải tổng kết. Giáo viên có thể tổng kết hoặc giao cho nhóm học sinh thực hiện các hoạt động trải nghiệm. Sau trải nghiệm, thầy cô giáo nên gợi ý cho người học tự tổng kết và trình bày kết quả.
Nội dung bài viết trên đây là hướng dẫn quy trình thiết kế hoạt động trải nghiệm ở tiểu học. Phương pháp dạy học theo hướng trải nghiệm đã và đang khẳng định được tính hiệu quả và có tầm quan trọng trong việc đưa chương trình học tập đến gần hơn với thực tế, để người học áp dụng kiến thức đã học vào cuộc sống. Từ đó giúp học sinh hiểu rõ hơn về giá trị của việc học tập và học tập một cách tích cực, chủ động hơn.
Xem thêm: Khám phá quy trình học trải nghiệm cùng The Dewey Schools
