Tư duy phản biện (Critical Thinking) là kỹ năng hiệu quả giúp chúng ta xử lý các thông tin trái chiều, dữ liệu sai lệch hay tin giả trong thời đại công nghệ thông tin. Nó được xem là khía cạnh quan trọng trong bất cứ nghề nghiệp nào, giúp đưa ra những suy luận khách quan, cách giải quyết thách thức sáng tạo, các câu trả lời thực tế. Đồng thời giúp ích trong việc hình thành, phát triển các kỹ năng mềm cần thiết khác.
Trong nội dung dưới đây The Dewey Schools sẽ cùng bạn tìm hiểu các thông tin về tư duy phản biện.
Tư duy phản biện là gì?
Phản biện là quá trình sử dụng chứng cứ, lập luận và logic để đối luận hay bác bỏ một quan điểm, tuyên bố hay ý kiến nào đó. Phản biện liên quan đến việc cung cấp chứng cứ, lý do chứng minh 1 quan điểm, kết luận nào đó không hợp lý hoặc sai. Quá trình này được thực hiện bằng cách sử dụng các thông tin thực tế, các luận điểm logic để chứng minh một quan điểm mới hoặc chỉnh sửa hay bác bỏ quan điểm hiện tại.
Để phản biện đòi hỏi người tham gia cần tập trung xây dựng lập luận mạnh mẽ dựa trên các chứng cứ đã được kiểm chứng. Đồng thời người tham gia cần có suy luận logic, khả năng phân tích, diễn đạt rõ ràng để tạo ra một cuộc thảo luận mang tính thuyết phục, làm sáng tỏ vấn đề hay thay đổi quan điểm của người nghe. Phản biện còn giúp bạn cải thiện khả năng lập luận, suy luận và trình bày.
Khái niệm tư duy phản biện (Critical Thinking) là quá trình tư duy phân tích để đưa ra các lập luận logic, đánh giá hợp lý được cân nhắc kỹ lưỡng về những gì được đọc, nghe, viết hoặc nói. Tư duy được xây dựng trên những lý tưởng trí tuệ phổ quát, xem xét những yếu tố tư duy tiềm ẩn trong lập luận như sự rõ ràng, đúng đắn, nhất quán, phù hợp, mục đích, giả định, hệ quy chiếu…
Tư duy phản biện hữu ích trong các tình huống như đánh giá thông tin trên truyền thống, đưa ra quyết định đúng đắn dựa trên thông tin có sẵn, tham gia các cuộc thảo luận và tranh luận mang tính xây dựng, cải thiện khả năng giải quyết vấn đề.
Tư duy phản biện là gì?
Có thể bạn quan tâm: Tư duy logic là gì? 12 cách rèn luyện tư duy logic cho trẻ từ sớm
Đặc điểm của tư duy phản biện
Dưới đây là đặc điểm của người có khả năng tư duy phản biện:
- Tăng khả năng giao tiếp, học hỏi: Người có khả năng phản biện thường có khả năng giao tiếp tốt, nhanh chóng giải quyết được xung đột, dễ dàng tiếp xúc với người không cùng quan điểm. Đồng thười cá nhân có cơ hội tiếp xúc với kiến thức, thông tin mới để có góc nhìn khách quan, đa chiều hơn.
- Xem xét vấn đề ở nhiều góc độ: Người có tư duy phản biện thường có xu hướng đặt nhiều câu hỏi để tìm hiểu sâu hơn vấn đề. Họ thường không chấp nhận những điều sẵn có và thường xuyên tìm hiểu để kiểm tra các giả định, xem xét vấn đề với nhiều góc độ khác nhau.
- Không ngại thay đổi, đón nhận thách thức: Khi khả năng phản biện được nâng cao giúp chúng ta nhìn nhận vấn đề một cách logic, khách quan để đón nhận những thay đổi mang tính khoa học, mang đến nhiều lợi ích. Họ sẵn sàng đón nhận thách thức, tuy nhiên không bị cuốn theo các trào lưu hay xu hướng mà chỉ chọn những điều thực sự hữu ích đã được phân tích và đánh giá cẩn thận.
- Đánh giá kỹ lưỡng trước khi đưa ra quyết định: Dựa trên các bằng chứng và lập luận logic, khoa học người có tư duy phản biện đánh giá, xem xét kỹ lưỡng các quan điểm khác nhau trước khi đưa ra quyết định. Họ tìm các thu thập thông tin, phân tích và đánh giá sau đó mới lựa chọn quyết định đúng đắn.
- Không đánh giá vấn đề theo cảm tính hay quan điểm cá nhân: Họ thường không quan trọng lời nói của người khác, không đánh giá vấn đề dựa trên cảm tính, quan điểm cá nhân. Người có khả năng phản biện thường tập trung vào việc đánh giá tính logic, khoa học của các lập luận và quan điểm, xem xét các bằng chứng, dữ liệu để đưa ra quyết định.
- Đưa ra nhiều ý tưởng mới mẻ: Người có khả năng phản biện thường có khả năng suy nghĩ sáng tạo, đưa ra nhiều ý tưởng mới mẻ khi được đưa vào môi trường thích hợp với đủ kiến thức và kinh nghiệm.
- Tự tin: Một trong những ý nghĩa của tư duy phản biện quan trọng là giúp chúng ta có phong thái tự tin. Họ hoàn toàn không ngạo mạn hay tự kiêu mà luôn xem xét và đánh giá vấn đề theo quan điểm khác nhau. Từ đó đưa ra quyết định dựa trên các lập luận logic và bằng chứng xác thực.
Người có khả năng tư duy phản biện không ngại thay đổi, sẵn sàng đón nhận thách thức
Các loại tư duy phản biện phổ biến
Có 2 loại tư duy phản biện phổ biến là:
Tư duy phản biện tự điều chỉnh
Tư duy phản biện tự điều chỉnh là quá trình tự thực hiện để kiểm chứng, đánh giá, các quan điểm của của 1 cá nhân. Mỗi người sẽ có ý kiến, suy nghĩ riêng có thể đúng hoặc sai khi đối diện với 1 vấn đề bất kỳ. Người có tư duy phản biện tự điều chỉnh có khả năng tự truy vấn, phản đối các ý kiến của bản thân, để hoàn thiện, đưa ra ý kiến phản biện tự mình thấy hoàn chỉnh nhất.
Tư duy phản biện ngoại cảnh
Tư duy phản biện ngoại cảnh là khả năng phản biện bằng cách đưa ra những ý kiến khách quan mà cá nhân cho là đúng để phản biện với những quan điểm sai lệch. Trong một tập thể, một cộng đồng, 1 nhóm, mỗi người có thể có lập luận, quan điểm, suy nghĩ khác nhau, bao gồm quan điểm đúng và sai lệch. Do đó tư duy phản biện ngoại cảnh là sự truy vấn và phản đối những ý kiến mà bản thân cho là không đúng đắn.
Tư duy ngoại cảnh giúp giải quyết vấn đề theo trình tự 3 bước bao gồm nhận thức, đánh giá và phản biện vấn đề. Cụ thể:
- Nhận thức: Người tư duy ngoại cảnh sẽ nhận thức vấn đề, điều khác biệt và tổng hợp quan điểm, ý kiến dựa trên quan điểm, đánh giá của những người xung quanh
- Đánh giá: Sau quá trình nhận thức rõ ràng về những điều mà người khác và chính mình ý kiến phản biện, bạn sẽ đưa ra những đánh giá khách quan nhất
- Phản biện vấn đề: Dựa vào các đánh giá khách quan, chúng ta đưa ra quan điểm phản biện các ý kiến sai lệch thông qua các lập luận rõ ràng và thông tin chính xác
Tìm hiểu về các loại tư duy phản biện
Xem ngay: 13 biểu hiện của người có tư duy phản biện
6 cấp độ tư duy phản biện
Tư duy phản biện chia thành 6 cấp độ, mỗi cấp độ có sự khác nhau cung cấp cho bạn các kỹ năng cần thiết, bao gồm:
- Cấp độ 1: The Unreflective Thinker
- Cấp độ 2: The Challenged Thinker
- Cấp độ 3: The Beginning Thinker
- Cấp độ 4: The Practical Thinker
- Cấp độ 5: The Advanced Thinker
- Cấp độ 6: The Master Thinker
The Unreflective Thinker
Cấp độ 1 – The Unreflective Thinker có thể hiểu rằng tư duy phản biện không tồn tại. Đối với cấp độ 1 chỉ là việc trình bày nội dung cụ thể, đúng quan điểm, đúng định hướng về vấn đề đó để tránh mất thời gian cho mọi người. Người có tư duy phản biện cấp độ 1 không phản ánh được suy nghĩ của chính mình mà thực hiện hành động dựa vào ý kiến của người khác. Những người này thường bốc đồng, thiếu kỹ năng phân tích, đánh giá suy nghĩ của mình.
Những người thuộc cấp độ 1 The Unreflective Thinker thường không áp dụng các tiêu chuẩn liên quan đến suy nghĩ như độ chính xác, tính logic… Do đó bản thân họ không nhận ra có nhiều vấn đề mà bản thân còn chưa biết, chưa hiểu.
The Challenged Thinker
Cấp độ 2 đưa ra cấu trúc nói về quan điểm và bảo vệ quan điểm diễn đạt theo cấu trúc cụ thể. Người nghe sẽ hiểu được vấn đề cần diễn đạt, tránh mất thêm thời gian giải thích. Những người ở cấp độ 2 – The Challenged Thinker đã có nhận thức về tầm quan trọng của tư duy phản biện và có nhận thức về thiếu sót của chính mình.
Từ nhận thức đó học có ý thức khắc phục điểm yếu bằng cách đưa ra những góc nhìn khách quan, suy nghĩ, quan điểm nhưng vẫn chưa thực sự tập trung, đôi khi còn hời hợt.Chính vì vậy, nhiều người bị ngộ nhận rằng mình sâu sắc, thông minh hơn những người xung quanh. Dẫn đến họ không nỗ lực, rèn luyện để tiến bộ và việc tiến lên những cấp độ tiếp theo khá khó khăn.
Các cấp độ tư duy phản biện
The Beginning Thinker
Đối với cấp độ 3 – The Beginning Thinker là những người có khả năng chủ động kiểm soát hành vi, suy nghĩ trong các lĩnh vực lớn hơn cấp độ 2. Họ xác định được suy nghĩ của bản thân có thể có những hạn chế hay điểm mù nên tìm cách khắc phục nhược điểm này.
Việc tranh luận có thể xảy ra từ 2 hoặc nhiều phía thông qua các cuộc tranh luận cơ bản ở các buổi thuyết trình, hùng biện để phản bác với nhau về ý kiến đưa ra. Chúng ta cần đưa ra các bằng chứng, lập luận thuyết phục để bảo vệ quan điểm, tiếp thu ý kiến hay chọn lọc thông tin đúng đắn mà mọi người đưa đến.
Những người có tư duy phản biện cấp độ 3 bắt đầu phát triển các tiêu chuẩn bên trong cao hơn. Họ có sự rõ ràng, logic, chính xác và nhận ra vai trò, cảm xúc của bản thân và có phản ứng nhanh với những chỉ trích, phản hồi. Đồng người những người này sử dụng phản ứng của mình để điều chỉnh hướng suy nghĩ của bản thân.
The Practical Thinker
Một người đạt cấp độ 4 – The Practical Thinker sẽ dễ dàng nhận ra thiếu sót của mình và giải quyết bằng một số kỹ năng cần thiết. Họ cũng sẽ rèn luyện thói quen suy nghĩ tốt hơn bằng cách hệ thống các phương pháp thực hành và phát triển kế hoạch chi tiết, bài bàn. Mục tiêu mà những người này hướng đến là thực hiện các bước cải tiến bản thân tăng dần và có kiểm soát.
Cấp độ 4 là các cuộc tranh luận hiệu quả, hùng biện tích cực có tính xây dựng. Bạn cần nhận định được các giải thiết ngầm đằng sau ý kiến phản bác và có tư duy nhất quán, phản biện logic để tránh cuộc tranh luận trở thành cãi vã, ẩu đả.
The Advanced thinker
Một người đạt tư duy phản biện cấp độ 5 – The Advanced Thinker gần như trở thành thói quen khi đánh giá các vấn đề trong cuộc sống. Họ thường phát hiện ra những định kiến trong hiểu biết, suy nghĩ của chính mình và từ quan điểm của người khác. Những người tư duy cấp độ này luôn nghiêm khắc trong việc tự phê bình và có ý thức cải thiện bản thân bằng những kế hoạch bài bản.
Tư tưởng phản biện cần được rèn luyện thường xuyên để hình thành tư duy logic trong việc đánh giá, nhận định lĩnh vực hay vấn đề nào đó. Việc làm này giúp nâng cao khả năng tư duy cho chính mình.
The Advanced thinker
The Master Thinker
Người có tư duy phản biện cấp độ 6: The Master Thinker thì khả năng phản biện gần như đã trở thành phản xạ. Họ sở hữu tư duy bậc thầy trong việc kiểm soát hoàn toàn để xử lý thông tin và đưa ra các quyết định phù hợp.
Họ thường xuyên thực hành, nâng tầm suy nghĩ để nâng cao kỹ năng tư duy phản biện lên mức nhận thức có ý thức. Kỹ năng phản biện đã đáp ứng đầy đủ các yếu tố về sự chính trực, công bằng và bền bỉ khiến bạn hoàn toàn tự tin về mình. Tuy nhiên, trên thực tế nhiều nhà tâm lý học cho rằng khó có người đạt đến cấp độ bậc thầy như vậy.
Tầm quan trọng của tư duy phản biện
Kỹ năng tư duy phản biện đóng vai trò quan trọng trong việc giải quyết vấn đề hiệu quả, đưa ra các quyết định thông minh, đánh giá thông tin đúng hay sai, phát triển kiến thức và sự hiểu biết, xây dựng luận điểm thuyết phục… Những người có kỹ năng phát biện luôn tạo sự đổi mới để phát triển bản thân để cải thiện công việc, cuộc sống của bản thân và đóng góp vào sự phát triển của xã hội, cộng đồng.
Giúp ra quyết định chính xác
Những người có tư duy phản biện phần lớn đều đưa ra được những lựa chọn hay quyết đúng đúng đắn, tốt nhất. Ví dụ: Một người quyết định việc thay đổi nghề nghiệp hay không cần có kỹ năng phản biện tốt. Đây là kỹ năng thúc đẩy việc đánh giá, quan sát, phân tích ở nhiều khía cạnh và chọn lập luận khách quan thay vì phản ứng cảm xúc tức thì của cá nhân.
Nâng cao khả năng giải quyết vấn đề
Sở hữu kỹ năng phản biện giúp chúng ta chọn lọc, đánh giá thông tin, lập luận, bằng chứng 1 cách khách quan và logic. Để từ đó phát hiện vấn đề nhanh chóng, tìm ra giải pháp hiệu quả giải quyết các vấn đề phát sinh. Những người có tư duy phản biện kiên nhẫn và cam kết trong việc xử lý vấn đề.
Tư duy phản biện đóng vai trò quan trọng trong giải quyết vấn đề
Tham khảo: Tư duy giải quyết vấn đề là gì? Nâng cao tư duy giải quyết vấn đề
Thúc đẩy tư duy sáng tạo
Kỹ năng tư duy phản biện giúp chúng ta đưa ra những ý tưởng hữu ích, mới lạ, sáng tạo phù hợp với vấn đề cần giải quyết. Nếu cá nhân sở hữu tư duy phản biện tốt có thể phân tích, đánh giá, khám phá vấn đề thông qua nhiều góc nhìn khác nhau. Từ đó mở ra cơ hội tìm kiếm các giải pháp, cách tiếp cận khác nhau, mới mẻ.
Kỹ năng phản biện khuyến khích đặt câu hỏi, thách thức các quan điểm thông thường. Từ việc tìm kiếm các góc nhìn mới mẻ, kích thích sự sáng tạo, mong muốn khám phá, tìm tòi và khả năng thích ứng của mỗi cá nhân.
Thúc đẩy kinh tế tri thức
Trong nền kinh thế hiện đại, công nghệ thông tin phát triển bùng nổ đặt ra những nhu cầu cao hơn về tư duy với mỗi người. Kỹ năng tư duy phản biện, phân tích thông tin đa chiều, khách quan để tích lũy kiến thức đa dạng, vận dụng trí óc linh hoạt để giải quyết vấn đề. Tất cả những điều này có ý nghĩa trong việc thúc đẩy nền kinh tế tri thức với những cải tiến phù hợp hơn.
Tư duy phản biện có tầm quan trọng lớn trong cuộc sống, công việc, học tập của mỗi người. Vì vậy chúng ta nên thường xuyên rèn luyện thông qua nhiều cách thức khác nhau:
- Thảo luận với người khác: Việc thảo luận với những người khác nhau giúp chúng ta bổ sung thêm kiến thức, kỹ năng và các góc nhìn, các tư duy đa dạng. Đây là phương pháp được đánh giá cao về tính hiệu quả để nâng cao khả năng phản biện. Tuy nhiên cần học hỏi với tinh thần cởi mở, lắng nghe hiệu quả, tôn trọng đối phương và tránh các xung đột không cần thiết.
- Đọc nhiều sách, tin tức, bài luận: Nâng cao tri thức, sự hiểu biết của bản thân thông qua cá sách báo, tin tức, bài luận là cách hay để cải thiện kỹ năng phản biện. Chúng ta có thể tìm hiểu sâu các kiến thức về chuyên ngành, các vấn đề xã hội… để cập nhật các thông tin mới nhất. Đây sẽ là dẫn chứng, tư liệu, bằng chứng sử dụng trong đối chiếu, so sánh để đưa ra các phản biện mang tính xác thực và thuyết phục.
- Thường xuyên đặt câu hỏi: Môi trường đồng thuận chính là một trong những nguyên nhân khiến chúng ta giảm đi tư duy phản diện. Vì vậy hãy tránh sự đồng thuận thụ động bằng cách luôn đặt câu hỏi để tìm kiếm thông tin cần thiết, suy nghĩ sâu hơn về các vấn đề. Ví dụ các câu hỏi Tại sao? Như thế nào? Nguyên nhân là gì? Có cách làm khác không?…
- Thử nghiệm giải quyết vấn đề: Hãy tập trung vào việc phân tích, đánh giá dựa trên lập luận logic, các bằng chứng để thực hành giải quyết vấn đề bằng nhiều quan điểm khác nhau. Đây là cách để cải thiện và phát triển khả năng phản biện hiệu quả.
- Thử nghiệm nhiều phương pháp tư duy phản biện: Ứng dụng nhiều phương pháp tư duy phản biện khác nhau để phát triển khả năng phản biện và tìm ra phương pháp phù hợp nhất như phương pháp định hướng ngược, phân tích SWOT. Cần thường xuyên thực hành để biến tư duy phản biện thành phản xạ.
Tư duy phản biện giúp thúc đẩy nền kinh tế tri thức vượt bậc
Cải thiện khả năng thuyết trình
Ý nghĩa của tư duy phản biện còn khẳng định ở việc cải thiện kỹ năng thuyết trình do giúp đưa ra những suy nghĩ rõ ràng, lập luận logic. Người có kỹ năng phản biện có thể cải thiện cách diễn đạt, sắp xếp từ ngữ, diễn đạt rõ ràng. Đặc biệt những người phản biện xuất sắc thường có khả năng thuyết trình và ngôn ngữ rất tốt.
Tham khảo: Bí kíp rèn luyện kỹ năng thuyết trình cho học sinh tự tin và thành công
Nội dung bài viết trên đây sẽ giúp chúng ta hiểu rõ tư duy phản biện là gì và tầm quan trọng của nó với công việc, đời sống và xã hội. Đây là kỹ năng quan trọng giúp chúng ta tăng khả năng giao tiếp, sự sáng tạo, thể hiện được bản thân trong bất kỳ môi trường nào. The Dewey Schools hy vọng những thông tin này sẽ hữu ích và chúc bạn trau dồi, rèn luyện tốt kiến thức, kỹ năng cần thiết để hoàn thiện khả năng phản biện và phát triển bản thân tốt hơn.
